Geen account voor ManagementSite? Lees het artikel hier onder
Bewust worden van morele dilemma’s
Een medewerker bezoekt tijdens zijn werk pornosites. Een collega neemt spullen van het werk mee voor privégebruik. Een inkoper plaatst, na een volledig verzorgde championsleague avond, de volgende dag een mooie opdracht bij zijn gastheer. Een leidinggevende kan niet van een medewerkster afblijven. Voorbeelden van niet integer handelen. Er is sprake van misbruik of zelfs van overtredingen. Werk voor een Bureau Integriteit of een recherchebureau. Dan volgt een maatregel, een sanctie. Wellicht worden aansluitend de regels onder de loep genomen en aangescherpt. De integriteit van de organisatie is weer geborgd……..? Niet dus!
Integriteit begint niet bij misbruik of bij een overtreding. Integriteit begint bij normen en waarden. Integriteit is een uiting van professionaliteit. Het begin van integriteit is: jezelf, je vakmanschap, je klant én je organisatie serieus nemen en daar professioneel mee omgaan.
Een futiliteit?
“Dat is goed”; het antwoord van één van de deelnemers aan een trainingssessie. Ze reageerde via de webcam op een filmpje met het verzoek van een collega om even een adres van een oud-collega op te zoeken. Er zou een reünie van de afdeling zijn en van één van de collega’s was het adres niet te achterhalen. Ongetwijfeld zou het huidige adres in de cliëntenbestanden van de ZBO te vinden zijn. Met dat adres konden ze contact opnemen en zou die oud-collega ook uitgenodigd kunnen worden voor de reünie. Leuk!
“Dat is goed”, was de reactie van de deelnemer. Zij zou het adres wel even opzoeken.
Een futiliteit? Op het eerste gezicht wel. Maar we hebben dit voorbeeld niet voor niks gekozen. We willen illustreren dat integriteit al zichtbaar is in kleine voorvallen. Deelnemers voelen het integriteitsaspect vaak niet direct aan. Pas wanneer ze naar aanleiding van reacties van andere deelnemers op het filmpje met elkaar in gesprek gaan, ontstaat er bewustwording. Pas dan zien ze dat er iets niet klopt. Dan zien ze verschillende standpunten en het morele dilemma. Ze realiseren zich dan pas dat het in deze situatie ook over integriteit gaat.
Standpunten en een moreel dilemma
De collega die het adres wel even op zou zoeken had daarbij een begrijpelijk standpunt:” Het zou toch wel heel jammer zijn als die oud-collega niks van de reünie zou weten en er daarom niet bij zou kunnen zijn”. In de nabespreking van alle reacties op het filmpje bleken er nog een aantal andere standpunten te zijn die ze ook in had kunnen nemen:
- De organisatie verbiedt expliciet cliëntinformatie voor andere doeleinden te gebruiken dan waar het voor bestemd is
- Misschien was het niet toevallig dat de adresgegevens van de oud-collega op de afdeling niet bekend waren, misschien wilde deze zelf geen contact meer met de organisatie
- De huidige medewerkers hadden de behoefte oud-collega’s te ontmoeten, wellicht bestond die behoefte niet bij deze oud-collega
- Misschien was er wel een oud-collega op een andere afdeling die het adres nog had, de vraag om even in de cliëntsystemen te kijken was misschien wel heel gemakkelijk gesteld.
Door samen ook naar andere reacties op het filmpje te kijken en daarover het gesprek aan te gaan, kwamen genoemde standpunten binnen 5 minuten op tafel. Op dat moment ontstond het besef van een moreel dilemma bij de medewerkster die geantwoord had met “dat is goed”.
Een moreel dilemma waarbij er aan de ene kant zorg is voor de oud-collega voor wie het jammer zou zijn als hij de reünie zou missen en waarbij er aan de andere kant zorg is voor jezelf en de eigen organisatie vanwege het expliciete verbod om cliëntgegevens voor andere doeleinden te gebruiken dan waarvoor ze bestemd zijn.
Organisaties die in staat zijn om hun professionals samen morele dilemma’s te laten ervaren en die in staat zijn daarover individuele en gedeelde bewustwording op gang te krijgen, zetten een belangrijke stap naar intrinsiek integer handelen. Door gebruik te maken van filmpjes met een moreel dilemma waarop onmiddellijk gereageerd moet worden, “pakt” een organisatie de heersende morele dilemma’s, biedt haar professionals een betekenisvolle ervaring en brengt dialoog en bewustwording op gang. Professionals voelen dan direct wat integriteit betekent.
Hoe werkt het?
De laptop met filmpjes is een bewustwordingsinstrument. Met behulp van korte fragmenten op een laptop zetten we integriteitkwesties neer. De deelnemers worden apart van elkaar uitgenodigd daar kort op te reageren. Zij nemen een standpunt in. Alle reacties worden door de webcam op de laptop automatisch opgenomen en opgeslagen op een USB stick. Wanneer iedereen geweest is, kijken we de reacties samen terug. In een kleine groep bespreken de deelnemers de inhoud van het fragment en hun reacties daarop. Iedere keer weer ontstaat er een grote intensiteit en impact voor de gebruiker.
De deelnemers krijgen drie basisvragen:
- Wat vond je van je eigen reactie?
Veel deelnemers twijfelen er aan of hun reactie wel goed is. Ze hebben de behoefte hun reactie in perspectief te plaatsen. Daar krijgen ze achteraf altijd de kans voor. - Wat wilde je bereiken?
De deelnemer geeft daarmee inzicht in de bedoelingen achter zijn standpunt. - Wat heb je bereikt?
Mede aan de hand van feedback van de andere deelnemers, leidt het antwoord op deze vraag tot inzicht in het effect van de reactie van de deelnemer.
Wat zijn de ervaringen en reacties?
Grote hilariteit als de filmpjes worden getoond. “M’n haar zit raar! Wat klinkt mijn stem stom! Hier ging het fout! De tweede opname is veel beter!” en dan de spontane uitleg hoe de deelneemster tot de reactie is gekomen. Wat ze vindt en waarom ze zo gereageerd heeft. De vragen van de procesbegeleider: “Hoe vind je je reactie? Hoe komt het op je over? Was dat je doel? Wie heeft het anders gedaan? Waarom? En wat vinden jullie daarvan? Wie heeft dit wel eens meegemaakt? En hoe reageerde je toen?”. Gaandeweg komt het gesprek op gang. De inzichten komen, de verbazing en soms ook verontwaardiging over de andere reacties. En de verhalen. Over de ervaringen op de werkvloer en hoe ze toen gereageerd hebben. En wat ze ervan vinden. De achterliggende normen en waarden worden zichtbaar. Emoties komen naar boven. De deelnemers reageren op elkaar, helpen elkaar, corrigeren elkaar.
Na afloop zijn er enthousiaste reacties: “Ik wist niet dat dat niet mocht”. “Ik moet leren veel duidelijker te zijn”. “ De volgende keer denk ik er eerst over na”. “Het is goed om in het werkoverleg dilemma’s met elkaar te bespreken”. “Verrassend hoe verschillend mensen over dingen kunnen denken”. “Ik ben er anders over gaan denken, het was een eyeopener”. “Ik heb veel meer begrip gekregen”. “Ik ga daar in het vervolg anders mee om”. “We moeten het er vaker over hebben”.
Een week later volgt de evaluatie met het management. Zij ervaren de effecten als geen ander. Wat zien ze? Is er een verandering merkbaar? Welke signalen vangen ze op? Zij zijn er immers niet bij als de medewerkers aan de slag gaan. En steevast is het antwoord: integriteit is onderwerp van gesprek geworden. De bespreekbaarheid en openheid rondom integriteitdilemma’s is toegenomen. Medewerkers gaan naar hun manager toe en leggen in vertrouwen dilemma’s voor. En, hoe flauw het ook klinkt: de vraag “is dat wel integer?” klinkt vaker dan tevoren. (Jacomien Hordijk trainer Bureau Integriteit UWV, Amsterdam)
Wat maakt de focus op morele dilemma’s in combinatie met dit instrument zo bijzonder?
Deelnemers ervaren een aantal zaken:
- Het verschil met andere trainingen. In de meeste trainingen laten deelnemers, met behulp van acteurs of met video, zien hoe ze met anderen communiceren. Bij dit instrument is dat anders. De deelnemer moet na het zien van een filmpje een standpunt innemen, daar komt geen reactie meer op. Het standpunt kan dus niet meer bijgesteld of toegelicht worden in de opname van de reactie. Dat komt pas nadat de deelnemers het filmpje samen hebben teruggekeken. De deelnemers laten elkaar zien waar zij staan.
- De onrust van het morele dilemma. Deelnemers moeten onmiddellijk reageren. Er is geen tijd voor bespiegelingen. Dat is een analogie met de dagelijkse realiteit, waarin integriteitsaangelegenheden zich ook niet vooraf aandienen. Het instrument komt bij je binnen. Hij raakt je. Of je wilt of niet. Iedere deelnemer is zenuwachtig op het moment dat het beeld bevriest en hij zijn reactie moet gegeven. Deelnemers ervaren druk, spanning en onzekerheid, precies hetzelfde wat zij ervaren wanneer ze in hun werk met een moreel dilemma geconfronteerd worden
- Iedere deelnemer ziet zelf het eigen gedrag terug, de eigen reactie op het filmpje. Omdat alle deelnemers op dezelfde situatie reageren, kunnen ze hun reacties en het effect daarvan met elkaar vergelijken. Deelnemers gaan daarmee het effect van hun eigen reactie zien en dat effect wordt bespreekbaar. In vrijwel geen andere interventie worden deelnemers zo snel en zo direct met het effect van hun eigen reactie geconfronteerd.
- Opluchting achteraf, veel deelnemers hebben de neiging om bij het terugkijken hun eigen reactie bij voorbaat als “fout” te kwalificeren. Terwijl bij nadere beschouwing blijkt dat de complexiteit van het morele dilemma de gegeven reactie helemaal niet zo onbegrijpelijk maakt. Ook de andere deelnemers zien de gegeven reactie en zij geven daar hun mening of advies over. Dan blijkt vaak dat een eenduidig oordeel helemaal niet zo eenvoudig is. Wanneer het om echte morele dilemma’s gaat, is er vaak geen “goed” antwoord te geven. De constatering dat zo’n lastige situatie over integriteit gaat is voor veel deelnemers al een eyeopener.
Door samen de integriteitsissues in de filmpjes te ervaren en aan de hand van de gegeven reactie op zoek te gaan naar de samenstellende delen van het dilemma, ontstaat er bewustwording. En een bijdrage aan intrinsiek integer handelen. Een goed gevoel!
Auteurs: Herman Bosman en Alex van Gool www.werkwijzen.com
Met dank aan Frans van Oostrum/UWV, Barend Koch en Paul van der Maesen